Czarny bez i jego nietypowe odmiany. Jak uprawiać ten krzew w ogrodzie

Czarny bez (Sambucus nigra)od wieków rozbudzał wyobraźnię i kojarzył się z magią, śmiercią i ciemnymi mocami. Obecnie nie jest już jednak traktowany jak roślina tajemnicza i magiczna, a raczej użytkowa i ozdobna. Wprawdzie w swoich tkankach zawiera liczne toksyny (obecne głównie w liściach i niedojrzałych owocach), które w większych ilościach mogą być niebezpieczne, ale wykorzystywany w odpowiedni sposób jest znakomitym lekarstwem na różne dolegliwości. Przede wszystkim nie należy jeść surowych ani niedojrzałych owoców czarnego bzu.

Czarny bez ma udowodnione działanie przeciwwirusowe i przeciwbakteryjne (roślina przydatna w leczeniu przeziębienia lub grypy).

W lecznictwie wykorzystuje się głównie dojrzałe i przetworzone owoce bzu (wysoka temperatura neutralizuje toksyny, dlatego z owoców przyrządza się soki, dżemy lub konfitury). Użyteczne są też kremowo-białe, ostro pachnące, baldachowate kwiaty, które pojawiają się w czerwcu. Po wysuszeniu stanowią surowiec na lecznicze herbatki. Kwiaty często są też wykorzystywane w kuchni i po usmażeniu w cieście podawane jako przekąska. Nadają się też do przygotowywania nalewek, naparów i syropów na kaszel.

Owoce i kwiaty do celów leczniczych mogą być zbierane zarówno z roślin dzikich jak i odmian ozdobnych, jednak najbardziej wartościowy surowiec pozyskuje się z odmian towarowych, rodzących większe i liczniejsze owoce (np. „Alleso”, „Samyl”, „Sampo”).

Do uprawy w ogrodach polecane są jednak głównie odmiany ozdobne, których na rynku nie brakuje. Zwykle są to duże rośliny, nadające się do większych ogrodów, ale można wśród nich znaleźć też miniaturki, odpowiednie do uprawy nawet na małej rabacie. Do najpiękniejszych należą między innymi:

• „Aurea” - o kopulastym pokroju i szerokich liściach, które początkowo są żółte, później żółtozielone, wys. ok. 2-3 m,
• „Aureomarginata” - o dużych, zielonych liściach z szerokim, jasnożółtym marginesem, wys. ok. 2-3/4 m,
• „Black Beauty” - atrakcyjna odmiana o bordowych liściach i pędach oraz różowych, pachnących kwiatach, wys. ok. 2-3 m,
• „Eva” nazywana też „Black Lace” - piękna odmiana o bardzo ciemnych, prawie czarnych, błyszczących, mocno powcinanych, pierzastych liściach oraz jasnoróżowych kwiatach, wys. ok. 3-4 m, ze względu na ażurowy pokrój, może przypominać klony palmowe,
• „Guincho Purple” - duży krzew o kopulastej koronie, liście szerokie, początkowo bordowe, później bordowo-zielone, kwiaty pachnące, w pączkach różowe, po rozwinięciu białe, wys. ok. 3-4 m,
• „Laciniata” - krzew o wzniesionym pokroju, mocno powcinanych, pierzastych, zielonych liściach i białych kwiatach, wys. ok. 2-3 m,
• „Madonna” - krzew o kopulastym pokroju i białych kwiatach oraz dużych, jasnozielonych liściach otoczonych szerokim, nieregularnym, kremowym marginesem, wys. ok. 2-3 m,
• „Pulverulenta” - o kopulastym pokroju i cienkich, pierzastych, pstrych, biało nakrapianych liściach, wys. ok. 2-3 m,
•  „Pygmy” - karłowa odmiana o kopulastym pokroju, zielonych, szerokich liściach i białych kwiatach, wys. ok. 0,5-1 m.

Czarny bez jest krzewem nie tylko pięknym i użytkowym, ale też łatwym w uprawie. Najlepiej czuje się na słonecznych stanowiskach i żyznych, próchniczych, przepuszczalnych, lekko wilgotnych glebach, ale poradzi sobie też w półcieniu i na każdej typowej glebie ogrodowej.

Jedynie odmiany o pstrych lub barwnych liściach potrzebują więcej światła, gdyż w cieniu ich liście tracą intensywne kolory. Krzew nie lubi zastoisk mrozowych i dużego zachwaszczenia, ale dobrze znosi niskie temperatury, zanieczyszczone powietrze i suszę.

Krzewy czystego gatunku nie wymagają przycinania, jednak jego odmiany ozdobne i użytkowe lepiej się krzewią i mają ładniejszy, bardziej zwarty pokrój, jeśli każdego roku ich pędy będą skracane (głównie wysokie, jednoroczne pędy tzw. „wilki”). Co kilka lat powinno się przeprowadzić silniejsze cięcie odmładzające, polegające na wycięciu u podstawy części najstarszych pędów. Robi się to wczesną wiosną.

Czarny bez doskonale rozmnaża się z siewu nasion, a nawet daje obfity samosiew (może stać się nawet inwazyjny), ale jego ozdobne odmiany rozmnaża się wyłącznie wegetatywnie (przez sadzonki zielne lub zdrewniałe), gdyż tylko wtedy możemy mieć pewność, że potomstwo powtórzy cechy odmianowe. Młode rośliny owocują po 3-4 latach.