Jasnota - chwast, zioło i roślina ozdobna. Co to za rośliny i jak je wykorzystać

Jasnoty rosną dość pospolicie w Polce. Najczęściej można napotkać jasnotę purpurową i jasnotę białą, ale jest też różowa, plamista oraz jasnota gajowiec. Większość z nich, kiedy nie kwitnie, bywa mylona z pokrzywą. A to przez fakt, że ma liście podobnego kształtu, które są pokryte włoskami. Jednak w przeciwieństwie do pokrzywy, jasnota nie parzy. Bywa nazywana „głuchą pokrzywą” (szczególnie jasnota biała). Jako „głucha pokrzywa” występuje też w języku niemieckim (Taubnesseln), a jako „pokrzywa martwa” w angielskim (dead-nettles) i hiszpańskim (ortiga muerta).

Jasnota z pokrzywą spokrewniona nie jest, ale łączy je to jedne i drugie rośliny traktowane są jak chwasty, a tymczasem mają sporo zalet i warto je wykorzystywać. Jasnota purpurowa i jasnota biała mają pewne właściwości lecznicze, natomiast plamista, gajowiec i kilka innych gatunków można wykorzystać jako rośliny ozdobne. Zresztą uroku nie brakuje wszystkim gatunkom, wystarczy tylko na nie spojrzeć bez uprzedzeń. Wszystkie jasnoty mają także bardzo miododajne kwiaty, choć niektóre są dostępne głównie dla trzmieli, które mają długie aparaty gębowe. Ale korzystają też z nich pszczoły, które… nadgryzają kwiaty, żeby dostać się do nektaru.

Wśród jasnot są i rośliny jednoroczne, i wieloletnie (byliny). Mają zróżnicowaną wielkość, niektóre mogą dorastać do 1 m wys., ale najczęściej mają kilkadziesiąt centymetrów. Ich pędy najczęściej są kanciaste, liście mają lekko pofałdowaną powierzchnię i sercowaty lub okrągławy kształt. Ułożone są naprzeciw siebie. Krawędzie liści są powcinane lub ząbkowane.

Jasnoty mają kwiaty o bardzo charakterystycznym kształcie. To tzw. kwiaty wargowe, które wyróżniają całą rodzinę roślin, do której należą jasnoty (Lamiacea, czyli jasnotowate). Każdy składa się z pięciu zrośniętych płatków, które tworzą dwie wargi oraz długą rurkę u nasady. Dolna warga, utworzona z trzech płatów, często jest pokryta kolorowym wzorkiem, górna tworzy rodzaj kapturka. Kwiaty zebrane są w tzw. okółki, które wyrastają „piętrowo” wokół górnej części łodygi.

Jasnoty można spotkać w lasach, na łąkach, ale też na polach, a nawet miejskich trawnikach. Nie mają dużych wymagań i są dobrze przystosowane do klimatu. Niektóre gatunki (np. jasnota gargańska) są też sprowadzane i uprawiane jako rośliny ozdobne. Oto, jakie jasnoty można spotkać lub uprawiać i jakie mają właściwości i zastosowanie.

Jasnota purpurowa (Lamium purpureum), zwana też jasnotą szkarłatną, ma dość duże, różowo-purpurowe kwiaty. Na purpurowy lub fioletowy kolor mogą przebarwiać się także liście w górnej części pędu. Są one tylko delikatnie owłosione. W uprawach jasnota purpurowa jest chwastem, chętnie rośnie na ziemiach bogatych w azot. Może zagłuszać kiełkujące rośliny i konkuruje z nimi o składniki odżywcze. Jej liście i pędy mają charakterystyczny i niezbyt przyjemny zapach.

Kwitnie bardzo wcześnie, czasem nawet zimą (jest rośliną jednoroczną lub dwuletnią). Jej młode pędy są jadalne – można je spożywać na surowo w sałatkach lub po obgotowaniu czy podsmażeniu, jako dodatek do różnych potraw.

Poznaj: Pożyteczne właściwości bluszczyku kurdybanku - jak wykorzystać tę roślinę

Jasnota purpurowa jest także ziołem – ma pewne właściwości lecznicze. Działa m.in. pobudzająco na wydzielanie soków trawiennych, a także korzystnie na wątrobę. Ma właściwości bakteriobójcze. Łagodzi bóle miesiączkowe i krwawienie, działa też uspokajająco i rozluźniająco na mięśnie. Pomaga także na bóle głowy, szczególnie związane ze stresem, a także dolegliwości kręgosłupa.

Jeśli więc jasnota purpurowa nie rośnie w jakichś cennych uprawach, niekoniecznie musimy ją zwalczać. Można z niej zrobić napar lub intrakt, albo sałatkę. Popularny jest także ocet z jasnoty.

Jasnota biała (Lamium album), zwana też białą pokrzywą, ma dość duże, sercowate i owłosione liście. Jest byliną, rośnie pospolicie w Polsce.To właśnie ona najczęściej jest mylona z pokrzywą. Ten gatunek ma białe lub kremowe, stosunkowo duże kwiaty. I właśnie kwiat jasnoty białej jest surowcem zielarskim. Napary z niego pomagają m.in. przy nieżytach układu pokarmowego, wspomagają wątrobę, wzmacniają naczynia krwionośne, działają wykrztuśnie, przeciwkrwotocznie i przeciwbiegunkowo. Pomagają także przy bolesnych i obfitych miesiączkach.

Kwiat jasnoty białej można też stosować zewnętrznie, szczególnie do okładów i przemywania oczu. W kosmetyce wykorzystuje się ją także do pielęgnacji włosów oraz skóry (działa tonizująco i antyseptycznie). Można wykorzystywać kwiaty świeże lub suszyć je do późniejszego wykorzystania. Jasnota biała kwitnie długo, bo od kwietnia do września.

Młode pędy i liście jasnoty białej, a także kwiaty, można również jeść, bo jest bogata w składniki mineralne i witaminy. Mają specyficzny smak, więc lepiej stosować je jako dodatek. Można je jeść na surowo lub po obgotowaniu.

Jasnota plamista (Lamium maculatum) jest wieloletnia. Ma spore, różowe kwiaty (u niektórych odmian również białe), a jej liście często są kolorowe, pokryte jasnymi plamami, choć bywają też jednolicie zielone. I właśnie jej odmiany o barwnych liściach są uprawiane jako rośliny ozdobne.

Te jasnoty są mało wymagające i można wykorzystać je jako rośliny zadarniające. Rozrastają się za pomocą podziemnych rozłogów, ale nie są przesadnie uciążliwe i można kontrolować ich rozrost. Warto ją sadzić w lekko ocienionych miejscach, lubi próchniczą i wilgotną ziemię, ale jest dość tolerancyjna co do jej jakości. Nie należy jej tylko sadzić w ostrym słońcu.
Do ładnych odmian należy m.in. Beacon Silver, Checquers i White Nancy, o zielono-srebrzystych liściach czy Anne Greenaway, Aureum, Golden Anniversary – z liśćmi żółto-srebrzysto-zielonych.

Jasnota gajowiec (Lamium galeobdon), jest też nazywana jasnotą żółtą. Kiedyś ta roślina była zaliczana do innego rodzaju, jako gajowiec żółty. Wyróżnia ją żółty kolor kwiatów, a kwitnie od kwietnia do czerwca. Liście gajowca często pokrywają dekoracyjne srebrzyste plamy lub pasy.

Gajowiec żółty jest uprawiany jako roślina ozdobna. Jego pędy są wzniesione, dorastają do ok. 60 cm. Roślina mocno rozrasta się przez podziemne rozłogi. Jest dobrą rośliną zadarniającą, ale jeśli nie chcemy przeznaczać pod nią dużego obszaru, warto wkopać plastikowe obrzeża. Można go wykorzystać w miejscach, gdzie brakuje słońca, bo dobrze rośnie w półcieniu. Najlepiej się czuje na próchniczych, wilgotnych ziemiach. W naturze występuje w lasach liściastych. Popularne odmiany ozdobne to Florentinum i Hermann`s Pride. Mają one wzorzyste liście i nie są tak ekspansywne, jak czysty gatunek.

Jasnota gajowiec ma również właściwości lecznicze - łagodzi kaszel, działa przeciwzapalnie i przeciwskurczowo, bywał także stosowany w leczeniu zaburzeń miesiączkowania. Surowcem zielarskim jest kwitnąca roślina.

Jasnota różowa (Lamium amplexicaule) jest często mylona z jasnotą purpurową, a czasem też plamistą, bo podobnie jak one ma różowe kwiaty. Jednak kwiaty jasnoty różowej są wyraźnie wydłużone i smukłe, z długą, wąską rurką. Roślinę można odróżnić też po liściach – w górnej części pędu jasnota różowa ma liście pozbawione ogonków, które „siedzą” bezpośrednio na pędzie i tworzą rodzaj rozetki. Jasnota różowa nie ma też wyraźnego zapachu. Ta jasnota jest chwastem w uprawach, może też być trująca dla bydła, a przede wszystkim koni.