Z tej popularnej rośliny zrobisz pyszną i zdrową herbatę. Polecamy domowy iwan czaj, czyli herbatkę z wierzbówki. Sprawdź, jak ją zrobić

Wierzbówka kiprzyca (Epilobium angustifolium/Chamaenorion angustifolium) to roślina dość pospolicie rosnąca w Polsce – podobnie jak i na całej północnej półkuli. A im bardziej na północ, tym jej obfitość jest większa. Powszechnie rośnie m.in. na Syberii, ale też w Kanadzie i na Alasce. Od dawna jest wykorzystywana i jako pożywienie, i jako roślina lecznicza.

Liście kiprzycy przypominają liście wierzby – stąd właśnie jej nazwa „wierzbówka”. Porastają one łodygę kwiatową, która jest wyjątkowo wysoka. Wierzbówki dorastają do 1,5 m a nawet dwóch metrów. Na szczycie łodygi pojawiają się liczne kwiaty, tworzące groniasty kwiatostan. Mają one intensywny ciemnoróżowy lub fioletowy kolor. To właśnie dzięki nim najłatwiej wypatrzyć wierzbówkę. Kiedy kwitnie – w lipcu i sierpniu – tworzy wręcz fioletowe łany. Wierzbówka kiprzyca ma tendencję do zarastania dostępnych obszarów i w dobrych warunkach szybko się rozrasta (w uprawach jest uważana za chwast).
Wierzbówka kwitnie od dołu do góry, a w miejscu przekwitłych kwiatów, pojawiają się owoce. Przypominają one grube igły, wystające na boki z łodygi. Jesienią pokrywają się białym puchem, którym są przybrane nasiona.

W Polsce wierzbówkę można spotkać w całym kraju, choć chyba najbardziej znane i największe skupiska są w górach. Ale i w innych regionach ją napotkamy. Rośnie na łąkach, pastwiskach, ugorach, czasem nawet zaniedbanych terenach w miastach.

Wierzbówka kiprzyca jest bardzo wartościową rośliną i ma wiele zalet. Była wykorzystywana od dawna i na wiele sposobów. Na północy jadano jej kłącza i młode pędy (na surowo lub po obgotowaniu), z kwiatów można zrobić galaretkę i inne przetwory. Są też one bardzo miododajne. Pito też napar z suszonych liści i wykorzystywano go w tradycyjnym ziołolecznictwie. Ale prawdziwą karierę zrobiła herbata z oksydowanych liści wierzbówki, znana jako iwaj czaj lub koporski czaj, a także rosyjska herbata.

Suszone liście wierzbówki wykorzystywano w Rosji do sporządzania naparu od stuleci. Ale wielka zmiana w jej obróbce nastąpiła w na przełomie XVIII i XIX wieku, kiedy powstał prawdziwy iwan czaj. Pewien Rosjanin mieszkał przez jakiś czas w Chinach. Tam zaznajomił się z techniką produkcji prawdziwej, czarnej herbaty. I postanowił tę procedurę przenieść na rodzimy grunt, wykorzystując liście wierzbówki.
Ta roślina – w przeciwieństwie do bardzo drogiej, chińskiej herbaty – była dostępna praktycznie za darmo. Rosła bujnie, a i siła robocza była tania. Wkrótce w miejscowości Koporie (w pobliżu Petersburga) powstały wytwórnie iwan czaju, zwanego też koporskim czajem. Szybko pojawiły się również gdzie indziej, a iwan czaj stał się powszechnie pitym napojem i wielką konkurencją dla chińskiej herbaty.

Mało tego – dość szybko zaczął również mniej godną karierę – powszechnie używano go do fałszowania chińskiej herbaty (część jej transportów szła przez Rosję). Z tym procederem walczono urzędowo. W latach 30. XIX wieku wprowadzono ograniczenia produkcji i zakaz mieszania iwan czaju z chińską herbatą. Jednak jej produkcji nie zaprzestano, a i na popularności niewiele straciła. I słusznie, bo iwan czaj jest nie tylko smaczny, ale i ma pewne właściwości prozdrowotne.

Obecnie można kupić gotowy iwan czaj. Nie dajmy się jednak nabrać na hasła, że to „prastara” herbata. Żadni „dawni Słowianie” iwan czaju nie pili – najwyżej suszone liście wierzbówki, a to zupełnie co innego. Bo iwan czaj robi się jak czarną herbatę – potrzebna jest tzw. fermentacja liści. Bez problemu można ją zrobić samemu.

Sprawdź też: Jak zrobić herbatę z kwiatów bzu lilaka? Wypróbuj przepis i ciesz się smakiem

Do zrobienia iwan czaju potrzebne są oczywiście liście wierzbówki. Zbiera się jej latem, kiedy mają bardziej wyrazisty smak (jeden z XIX-wiecznych rosyjskich przepisów zalecał wręcz zbiór wczesną jesienią, kiedy liście zaczynają żółknąć). Latem też, kiedy kwitnie, wierzbówkę najłatwiej wypatrzyć.
Chociaż wierzbówka rośnie intensywnie, zbierając jej liście, nie ogałacajmy z nich całych roślin, ani nie ścinajmy łodyg. Lepiej, żebyśmy mieli po co wrócić w kolejnym sezonie. Oczywiście liście zbieramy z roślin rosnących z dala od dróg itp.

Zebrane liście należy poddać tak zwanej fermentacji, która w rzeczywistości jest oksydacją, czyli utlenianiem. Przepis na iwan czaj zdradza Katarzyna Latos z gospodarstwa agroturystycznego Latosowo, gdzie można popróbować iwan czaju, parzonego i podawanego na sposób wschodni:

– Liście kiprzycy kiedyś zgniatano i rolowano, dziś wystarczy je zmielić w maszynce. Ja właśnie tak robię. Ten rozdrobniony, zieloniutki i wilgotny „towar” upycham ciasno do słoików i zakręcam. Dawniej liście poddawano oksydacji, wystawiając je na słońce, obecnie wystarczy włożyć do piekarnika nagrzanego do ok. 50 st. C i pozostawić na trzy godziny. Po wyjęciu wykłada się wszystko, np. na blachę do pieczenia. Iwan czaj trzeba rozłożyć równomiernie i płasko, bo chodzi o to, żeby go jak najszybciej osuszyć. Po oksydacji będzie bardzo wilgotny i pełen aromatu słodu. Zmieni też kolor pod wpływem utlenienia – wyraźnie ściemnieje.

Żeby iwan czaj dosuszyć, można go włożyć ponownie do ciepłego piekarnika z termoobiegiem. Ważne, żeby zostawić uchylone drzwiczki. Kiedy herbata wyschnie, przekładamy ją do słoików i szczelnie zakręcamy.

– Można również ususzyć same kwiaty wierzbówki (już bez oksydacji) i dodawać je do iwan czaju dla urozmaicenia i dekoracji. – dodaje gospodyni Latosowa.

Iwan czaj parzy się bardzo łatwo. Na szklankę herbaty potrzebna jest jedna łyżeczka suszu. Zalewamy go gorącą wodą (o temperaturze ok. 90 st. C) i parzymy przez kilka minut. Smak iwan czaju różni się od czarnej herbaty – jest bardziej wyrazisty i głęboki, z wyczuwalną nutą słodu. Do naparu można dodać plasterek cytryny lub nieco miodu (kiedy przestygnie), czy wspomnianych suszonych kwiatów wierzbówki.

Polecamy: Przyprawa cenna jak złoto urośnie w ogrodzie. Ile kosztuje szafran i jak go wyhodować? Sprawdź!

Ale iwan czaj to napój nie tylko smaczny, ale też zdrowy. Liście wierzbówki zawierają m.in. flawonoidy, antocyjany, lignany, likopen, beta-karoten, cukry i kwasy organiczne, a także taniny. Zarówno liście, jak i kwiaty mają też sporo witaminy C.
Napary z liści wierzbówki mają działanie przeciwutleniające, przeciwzapalne, a także przeciwgrzybicze i przeciwbakteryjne. Działają korzystnie na układ pokarmowy, a także moczowy (oraz prostatę). Wzmacniają naczynia włosowate i działają rozkurczowo. Pomagają w odtruwaniu (detoksykacji) organizmu. Wykazują też działanie uspokajające i lekko nasenne (uwaga: wzmacniają działanie tabletek nasennych). Łagodzą również bóle głowy i nerwobóle.
Napary z wierzbówki można stosować także zewnętrznie – m.in. przy trądziku, wypryskach, łojotoku, łupieżu, trudno gojących się ranach oraz łysieniu androgennym. Warto je także stosować przy opryszczce, bo hamują rozwój jej wirusa.

W Polsce można spotkać nie tylko wierzbówkę kiprzycę, ale także wierzbówkę nadrzeczną. Wygląda ona bardzo podobnie i ma zbliżone właściwości. Natomiast nieco inny wygląd, ale również podobne właściwości mają różne wierzbownice, które także pospolicie rosną w Polsce (sami botanicy nie zawsze zgadzają się co do podziału na wierzbownice i wierzbówki, a kiprzyca bywa też nazywana wierzbownicą). Pomylenie tych roślin nie grozi żadnymi przykrymi konsekwencjami, bo również one mają podobne właściwości, jednak to kiprzyca była tradycyjnym surowcem do produkcji iwan czaju.