Żeleźniaki (Phlomis) mają wiele gatunków. W natrze występują w regionie Morza Śródziemnego oraz w Azji – od Turcji po Chiny. Często rosną w górach, więc są stosunkowo odporne na mróz. Znoszą także inne, dość trudne warunki. Niektóre z nich z powodzeniem można uprawiać w polskich warunkach klimatycznych.
Żeleźniaki nie są wprawdzie bardzo popularne, ale warto się nimi zainteresować, szczególnie jeśli mamy słoneczny ogród z niezbyt żyzną ziemią. Podpowiadamy, jakie wymagania uprawowe mają żeleźniaki.
Jak wyglądają żeleźniaki
Żeleźniaki, które można spotkać w uprawie, to dość okazałe rośliny. Dorastają od 0,5 do 1 m wysokości (niektóre gatunki w dobrych warunkach osiągają nawet 1,5 m). Mają sztywne, wzniesione łodygi. Co kilka centymetrów wokół łodygi wyrastają wargowe kwiaty, a pod każdym okółkiem znajduje się para liści. Takie pędy z regularnymi „piętrami” kwiatów wyglądają bardzo charakterystycznie i dekoracyjnie.
Kolory kwiatów różnią się w zależności od gatunku – najczęściej są żółte lub jasnofioletowe. Liście i łodygi są pokryte kutnerem (drobnymi włoskami). Żeleźniaki kwitną przez około półtora-dwa miesiące, jednak również potem ich zaschnięte pędy kwiatowe wyglądają dekoracyjnie (nawet zimą, dlatego warto je ścinać dopiero wiosną).
Jak uprawiać żeleźniaki
Żeleźniaki mają niewielkie wymagania uprawowe, ale kilka rzeczy trzeba im zapewnić. Przede wszystkim lubią słońce i tylko w nasłonecznionych miejscach dobrze kwitną. Mogą rosnąć też w półcieniu, ale będą miały wtedy mniej kwiatów i rzadziej rozmieszczonych.
Te rośliny znacznie lepiej znoszą suszę niż nadmiar wody, dlatego trzeba je sadzić na przepuszczalnych ziemiach, takich, które nie gromadzą wody. Poza tym nie przepadają za żyznymi glebami (w naturze rosną na ubogich, skalistych ziemiach). Wprawdzie są dość tolerancyjne co do odczynu ziemi, jednak najlepiej czują się na ziemiach wapiennych (o obojętnym lub zasadowym odczynie). Nie sadźmy ich na ziemiach kwaśnych, ciężkich lub podmokłych. Żeleźniaków nie trzeba nawozić, ale można je wiosną zasilić kompostem. W zasadzie nie wymagają też podlewania, poza przedłużającą się suszą.
Czy żeleźniaki są odporne na mróz?
Odporność na mróz zależy od gatunku. Do najbardziej odpornych gatunków należy żeleźniak Russela, bulwiasty i kaszmirski (strefa mrozoodporności 6). Zimują one całkiem dobrze, ale w zimniejszych regionach kraju warto je okryć przed spodziewanymi mrozami (szczególnie jeśli miałyby nadejść bez śniegu). Warto wiedzieć, że gorzej zimują rośliny, które rosną na bardziej wilgotnych ziemiach.
Mniej odporny jest piękny żeleźniak krzewiasty (strefa 7), który lepiej sadzić tylko w cieplejszych regionach.
Dlaczego żeleźniak nie kwitnie
Najczęstszą przyczyną, dlaczego żeleźniak nie kwitnie, jest zbyt małe nasłonecznienie. Innym powodem bywa zbyt kwaśna lub ciężka ziemia. Również starsze rośliny mogą mieć problem z kwitnieniem. To znak, że trzeba je odmłodzić.
Odmładzanie i rozmnażanie żeleźniaków
Żeleźniaki to rośliny wieloletnie, nie są jednak zbyt długowieczne. Po kilku latach będą słabiej kwitnąć, a w końcu - zanikać, dlatego warto je regularnie rozmnażać. Najprostszym i najskuteczniejszym sposobem jest podział kępy. Najlepiej zrobić to wiosną, ale można też, kiedy rośliny przekwitną.
Można je także rozmnażać z nasion, choć jest to bardziej zawodna metoda. Nasiona można wysiać do doniczek już późną zimą (trzeba im zapewnić temperaturę ok. 20ºC oraz światło; doniczki powinny być dość wysokie, ze względu na mocne korzenie). Siewki powinny wzejść po ok. 3 tygodniach. Inną możliwością jest wysiew nasion wprost do gruntu. Robi się to późną wiosną, trzeba się jednak liczyć z tym, że rośliny nie zakwitną w pierwszym roku. Nasiona przed siewem warto namoczyć przez dobę.
Żeleźniaki w ogrodzie
Żeleźniaki bardzo ładnie prezentują się, jeśli rosną w większych grupach. Dobrze się czują pod ścianami domów. Można je też potraktować jako rodzaj żywopłotu. Ze względu na wielkość, sadzi się je jako górne piętro rabaty. Warto je sadzić z innymi roślinami o dość mocnej budowie i zbliżonych wymaganiach – takich jak malwy, ostróżki czy ostrogowce, albo ozdobne gatunki szałwii. Dobrze wyglądają też z kolorowymi jeżówkami. Dobrym sąsiedztwem są również np. czyśćce oraz lawenda, sadzone jako niższe piętro, przed żeleźniakami.
Gatunki i odmiany żeleźniaków
W polskich warunkach uprawia się tylko kilka gatunków tych roślin. Należą do nich:
- żeleźniak żółty, zwany też żeleźniakiem Russela (Phlomis russeliana) – dorasta do 1 m wys. Ma duże, sercowate liście. Kwitnie na żółto, przy czym górna część kwiatu (kapturek) jest jaśniejszy niż dolna. Kwitną w lipcu-sierpniu. Odmianą tego gatunku jest Mosaic – o liściach nieregularnie przebarwionych na żółto, biało lub kremowo;
- żeleźniak kaszmirski (Phlomis cashmeriana) – wygląda bardzo podobnie, choć ma nieco mniejsze liście. Od żeleźniaka żółtego odróżnia go przede wszystkim kolor kwiatów, bo kaszmirski ma jasnofioletowe. Kwitnie w lipcu-sierpniu;
- żeleźniak bulwiasty (Phlomis tuberosa) – jest wyjątkowo wysoki (dorasta do 150 cm) i kwitnie na fioletowo. Jego liście mają piłkowane krawędzie i są ciemnozielone. Kwitnie od czerwca do sierpnia;
- żeleźniak krzewiasty (Phlomis fruticosa) – to również wysoka roślina (100-150 cm wys.). Ma dość wąskie, skórzaste liście. Jego kwiaty mają intensywnie żółty kolor. Niestety jest mniej odporny na mróz niż opisane wyżej gatunki i lepiej go sadzić tylko w cieplejszych zakątkach Polski (w naturze rośnie przede wszystkim na południu Europy – można go spotkać na Półwyspie Bałkańskim i Apenińskim, ale też w Turcji; zadomowił się także w południowo-zachodniej Anglii).
„Szałwia jerozolimska”
Niekiedy żeleźniaki można spotkać pod nazwą „szałwia jerozolimska” – to kalka z angielskiej, potocznej nazwy tej rośliny - Jerusalem sage. Rzeczywiście liście i zapach żeleźniaków, szczególnie krzewiastego, mogą kojarzyć się z szałwią (obie rośliny należą do rodziny jasnotowatych).
Z kolei nazwa botaniczna Phlomis pochodzi od greckiego słowa „płomień”. Prawdopodobnie wzięła się od zwyczaju używania tej rośliny do uzyskiwania knotów lamp. To znaczenie oddaje również inna angielska nazwa „lampwick plant”.
