Bieluń (datura) w ogrodzie. Jak uprawiać tę roślinę i na co uważać

Datura to łacińska nazwa bieluni. Najczęściej słysząc tę nazwę, myślimy o pięknych i dość egzotycznych roślinach, zwanych anielskimi trąbami. Rzeczywiście były one zaliczane przez długi czas do rodzaju datura, ale botanicy ustalili, że jednak wyróżniają się one biologicznie i należą do osobnego rodzaju, który nazwano brugmansja.

Jednak pozostało kilka gatunków roślin, które należą do rodzaju datura (bieluń). Nie są one wprawdzie aż tak kolorowe i spektakularne, jak brugmansje, ale to nadal bardzo efektowne rośliny. Jest jednak z nimi pewien problem – bielunie (i brugmansje) są silnie trujące. Ich posadzenie w ogrodzie trzeba więc dobrze przemyśleć.

licencja CC BY-SA 3.0

Oczywiście, kiedy jesteśmy świadomi zagrożeń, możemy zdecydować się na uprawę tej rośliny. Nie jest to jedyna trująca roślina ozdobna, którą uprawiamy, żeby wymienić choćby popularne konwalie, naparstnice, wspomniane brugmansje czy może mniej popularny, ale bardzo trujący – rycynus (rącznik).

Trzeba wiedzieć, że jeden z gatunków – bieluń dziędzierzawa rośnie w Polsce również dziko, jako chwast i pojawia się w różnych miejscach. Nawet jeśli nie zamierzamy uprawiać bielunia, warto wiedzieć, jak ta roślina wygląda, bo może się zdarzyć, że sama pojawi się w naszym ogrodzie lub napotkamy ją na spacerze.

Zdarzało się nawet, że bielunie wyrastały na grządkach przygotowanych pod uprawę, na których wysiano warzywa (nie do końca wiadomo, czy nasiono bielunia zawieruszyło się do paczki nasion uprawnych, czy po prostu trafiło na podatny grunt i wyrosło, dominując delikatniejsze warzywa, które miały być uprawiane w tym miejscu).

licencja CC BY-SA 3.0

W Polsce najłatwiej spotkać bieluń dziędzierzawę (Datura stramonium). To roślina zielna, ale ma rozgałęziony, krzewiasty pokrój i może dorastać do ponad 1 metra wysokości, ale jest rozłożysta. Ma mocno ząbkowane liście, które z wierzchu są ciemnozielone, a o spodu - jaśniejsze.

Bieluń dziędzierzawa ma piękne kwiaty. Są duże (do 10 cm długości) i mają trąbkowaty kształt. Najczęściej są białe, ale jest też odmiana o kwiatach o lekko niebieskofioletowowym zabarwieniu (odmiana Tatula). Kwiaty pojawiają się przez od lipca do sierpnia, ale w dobrych warunkach bielunie mogą kwitnąć do jesieni.

Charakterystyczną cechą bieluniów jest to, że kwiaty są wzniesione do góry lub skierowane poziomo. Między innymi ta cecha odróżnia je od brugmansji, które mają kwiaty skierowane w dół.

Bieluń dziędzierzawa wytwarza owoce, które z zewnątrz przypominają lekko wydłużone owoce kasztanowca – również są pokryte dość grubą, kolczastą skórką (jest też odmiana pozbawiona kolców o nazwie Inermis). Z czasem torebka nasienna pęka na cztery części. W środku kryją się drobne, ale śmiertelnie niebezpieczne nasiona.

licencja CC BY-SA 4.0

W Polsce jako rośliny ozdobne uprawia się jeszcze dwa inne gatunki datury:

• bieluń surmikwiat (Datura metel) – ma wielkość i wygląd zbliżoną zbliżony do dziędzierzawy, ale jego łodygi są często zabarwione na fioletowo, a kwiaty mają bardziej zróżnicowane kolory, bo są mogą być jasnofioletowe, żółte lub białe, niekiedy też plamiste lub obrzeżone. Ma też odmiany o pełnych kwiatach (np. Flore pleno).
• bieluń indiański (Datura innoxia) – od poprzednich gatunków odróżniają go m.in. liście, które nie mają ząbków i są szarozielone. Wytwarzają duże, białe kwiaty.

Bielunie, w szczególności dziędzierzawa, teoretycznie nie mają zbyt dużych wymagań. Ta roślina pojawia się jako chwast na zaniedbanych terenach (to tzw. chwast ruderalny). Chętnie rośnie w miastach, pojawia się w zaniedbanych parkach, ale też przy drogach, torowiskach itp. Jak wspomnieliśmy, może pojawić się również w ogrodzie (jej nasiona są roznoszone m.in. na sierści zwierząt i mogą „podróżować” na dość duże odległości).

Jeśli jednak chcemy uprawiać bielunie jako rośliny ozdobne, musimy o nie zadbać. Przede wszystkim trzeba zapewnić im przepuszczalną, a także żyzną ziemię, najlepiej lekko wapienną (zasadową). Dobrze sprawdza się dodatek kompostu, który korzystnie wpływa na strukturę gleby. Ponieważ datury rosną szybko i kwitną obficie, potrzebują dużo składników mineralnych, a to oznacza konieczność regularnego nawożenia. Stosujemy nawóz do roślin kwitnących. Datury wymagają też regularnego i obfitego podlewania (powinny mieć wilgotną, ale nie mokrą ziemię).

Jeśli chcemy, żeby długo kwitły, warto usuwać przekwitłe kwiaty, nie dopuszczając do zawiązywania owoców.

Bielunie lubią słoneczne, ciepłe i zaciszne miejsca. Można je także uprawiać w donicach, ale ze względu na rozmiary – nadają się na duże tarasy i balkony. Trzeba im zapewnić żyzną ziemię, regularne podlewanie i nawożenie. Unikajmy południowej wystawy, bo rośliny w pojemnikach gorzej znoszą palące słońce.

Datury pochodzą z klimatu zwrotnikowego i w Polsce są jednoroczne (jedynie bieluń indiański można przezimować w postaci kłącza, wykopanego jesienią i przechowanego w suchym, chłodnym miejscu).

Wszystkie części wszystkich gatunków bieluni (datur) są trujące. Szczególnie niebezpieczne są nasiona. Zatrucie bieluniem ma ciężki przebieg i może być śmiertelne. Pierwsze objawy mogą pojawić się po kilku godzinach i trwać przez kilka dni, powodując również trwałe uszkodzenia. Toksyny znajdujące się w bieluniu powodują zaburzenie nie tylko fizyczne, ale też psychiczne i w funkcjonowaniu układu nerwowego (silne zaburzenia świadomości, halucynacje, stany lękowe). Te rośliny były wykorzystywane w niektórych kulturach jako środki halucynogenne, jednak eksperymentowanie z nimi jest śmiertelnie niebezpieczne, a same doznania – bardzo nieprzyjemne i obarczone poważnymi skutkami ubocznymi.

Do podstawowych objawów zatrucia bieluniem należą m.in.: omamy, dezorientacja, wysuszenie błon śluzowych i gardła (połączone z niemożnością picia i zaburzeniami mowy), zaburzenia widzenia, napady szału, gwałtowne przyspieszenie akcji serca (a potem jej zwolnienie), trudności z oddychaniem, drgawki.

Jeśli uprawiamy datury, wszystkie prace przy nich wykonujmy w rękawiczkach. Uważajmy, żeby sok rośliny nie dostał się do oczu lub błon śluzowych. Usuwajmy przekwitłe kwiaty lub zawiązki owoców, żeby nie dopuścić do rozsiewania się rośliny.

Jeśli w ogrodzie bawią się dzieci, lepiej zrezygnujmy z uprawy tych roślin. Zwróćmy też uwagę, czy nie pojawiła się sama w ogrodzie.

Bielunie zawierają też cenne substancje wykorzystywane zarówno w tradycyjnym lecznictwie, jak i współczesnej medycynie (m.in. atropinę i skopolaminę). Również w tym celu uprawia się te rośliny na większą skalę. Jednak preparatów z bieluniem absolutnie nie wolno przygotowywać i stosować na własną rękę.

W niektórych regionach świata (w Ameryce, ale też w Indiach) bieluń był wykorzystywany w obrzędach religijnych i uważany za świętą roślinę.

W Europie, ze względu na właściwości bielunia, ta roślina – często razem z mandragorą i pokrzykiem wilczą jagodą – była uważana za roślinę magiczną i wiązana z czarownicami lub samym diabłem. Bieluń bywa nazywany m.in. czarcim lub diabelskim zielem.  

Wszystkie gatunki bieluniów pochodzą z Ameryki. Jednak jeden z gatunków – bieluń surmikwiat (Datura metel) – był znany w „Starym Świecie” na długo przed odkryciem Ameryki przez Kolumba¹. Jego opisy i przedstawienia pojawiają już w pierwszych wiekach naszej ery w źródłach pochodzących z Indii i Bliskiego Wschodu. Sama nazwa „datura” pochodzi z sanskrytu, języka, używanego w Indiach. Co ciekawsze, jest to gatunek udomowiony, a nie dziki, a jego udomowienia dokonano w Ameryce Północnej. Nie wiadomo, w jaki sposób ta roślina trafiła do z Ameryki do Azji. Najbardziej prawdopodobne jest przeniesienie jej nasion przez prądy morskie.

¹ Geeta, R., Gharaibeh, W., Historical evidence of Datura in the Old World and implications for a first millennium transfer from the New World, Journal of Biosciences 32(7) 2008: 1227-44