Irysy do ogrodu. Jakie kosaćce posadzić i jakie mają wymagania uprawowe? Irysy bródkowe, syberyjskie, cebulowe. Poznaj te piękne kwiaty

Irysy (kosaćce) to popularne i lubiane kwiaty. Jednak najczęściej kojarzymy tylko jeden ich gatunek, czyli irys bródkowy. Jednak te rośliny mają znacznie więcej gatunków i odmian. Różnią się kolorami, wielkością, a także terminem kwitnienia. Poznajcie świat irysów.

Irysy można podzielić na dwie duże grupy, w zależności od tego, jak wyglądają ich części podziemne. Są to irysy kłączowe, do których należą np. popularne irysy bródkowe, a także syberyjskie oraz żółte. Tworzą one podziemne, spichrzowe kłącza. Drugą grupą są irysy cebulowe, takie jak np. irysy żyłkowane, holenderskie, bucharskie.

Irysy mają bardzo dużo gatunków, wiele z nich rośnie dziko w Europie. Występują również w Polsce (np. irys żółty, bezlistny, syberyjski), jednak najbardziej rozpowszechnione są w rejonie Morza Śródziemnego. Słowo „irys” oznacza po grecku tęczę. Iris to również imię greckiej bogini tego zjawiska. Nazwy tej używano już w starożytności. Jak pisze Dioskurydes (grecko-rzymski lekarz żyjący w I wieku n.e.): „irys został tak nazwany z powodu swego podobieństwa do tęczy na niebie”.

Rzeczywiście kwiaty różnych odmian irysów mienią się kolorami, a nawet pojedyncze kwiaty rzadko ograniczają się do jednej barwy. Kwiaty irysów mają po sześć płatków, z czego trzy wewnętrzne są wniesione, a trzy zewnętrzne – opadają w dół. Właśnie te opadające są często wielobarwne i pokryte różnymi wzorami, choć u niektórych odmian kolorowe są wszystkie.

Obecnie irysy kojarzą się przede wszystkim z roślinami ozdobnymi. Jednak irysy mają dość bogatą historię i ciekawy zakres wykorzystania.

Kłącza irysów były używane do produkcji perfum i to już w okresie 2100–1900 p.n.e. na Krecie. Znaleziono pochodzące z tego okresu pozostałości oleju irysowego. Informacje o używaniu kłączy irysów pojawiają się także w nieco późniejszych zapisach pochodzących z mykeńskich pałaców na lądzie greckim (ok. 1200 p.n.e.). Irysowe perfumy były popularne także m.in. w antycznej Grecji i Rzymie – pisze o nich np. Teofrast i Pliniusz Starszy.

Korzeń irysa należy poddać odpowiedniej obróbce, aby uzyskać z niego aromat, który w dodatku jest najsilniejszy dopiero po kilku latach. W perfumiarstwie wykorzystuje się przede wszystkim kłącza irysów bródkowych, a także bladych (Iris pallida) oraz Iris florentina. Zapach przypomina aromat fiołków.

Obecnie kłącza irysów i kwiaty są wykorzystywane do barwienia i aromatyzowania niektórych alkoholi (np. dżin Bombay Sapphire).

Olejek z irysów wykorzystuje się także w kosmetyce. Działa m.in. nawilżająco, odżywczo, przeciwtrądzikowo, a także rozjaśnia cerę.
Kłącza niektórych irysów wykorzystywano także leczniczo. Ich właściwości doceniano już w starożytności. Dioskurydes polecał je m.in. na kaszel, nasennie, a także zewnętrznie do leczenia wrzodów i trudno gojących się ran. Obecnie w ziołolecznictwie wykorzystuje się m.in. irys żółty, bródkowy i blady. Mają one dość szeroki zakres zastosowania – przy schorzeniach układu oddechowego, pokarmowego, moczowo-płciowego, mięśni, stawów. Trzeba jednak zachować ostrożność i nie stosować ich na własną rękę, szczególnie irysa żółtego, który w nieodpowiednich dawkach jest trujący.

Warto też wiedzieć, że popularna harcerska lilijka oraz stylizowane lilie, które pojawiały się np. w herbach francuskich królów (fleur-de-lis), wcale nie muszą być liliami, ale właśnie przedstawieniem irysów. Ten znak występuje również w herbach polskich miast, m.in. Bielska-Białej (a dokładniej – to część herbu Bielska) oraz Nysy i kilku innych.

Irysy występowały też jako motyw w malarstwie, np. van Gogh, poza słynnymi słonecznikami, namalował wcale nie gorsze irysy (obraz przedstawiający te kwiaty na rabacie sprzedano w 1987 r. za 53,9 mln dolarów).

Irysy żyłkowane (Iris reticulata) nie są może bardzo okazałe, bo dorastają do 15-20 cm wys., ale same kwiaty mają stosunkowo duże. Ich wielką zaletą jest termin kwitnienia – zakwitają już w marcu, a czasem nawet lutym. Ich kwiaty wyglądają przepięknie – płatki są w różnych odcieniach niebieskiego lub fioletu, a dolne są ozdobione kontrastowym wzorem, najczęściej żółto-białym, z niemal czarnym rysunkiem.

Irysy żyłkowane należą do kosaćców cebulowych. Sadzi się je jesienią (nie trzeba ich wykopywać co roku). Muszą mieć przepuszczalną ziemię, najlepiej próchniczą, która wiosną będzie wilgotna (jeśli wiosna jest sucha warto je podlewać). Natomiast latem ziemia nie może być mokra, bo cebule zgniją. Dobrze rosną i w słońcu, i półcieniu. Można je sadzić pod drzewami i krzewami liściastymi. Kiedy przekwitną, ścinamy kwiat, ale pozwalamy zaschnąć liściom.

Irysy żyłkowane można też uprawiać w doniczkach. Wczesną wiosną bywają sprzedawane już kwitnące.

Podobny do irysów żyłkowanych jest irys Danforda (Iris danfordiae). Również jest niewysoki i kwitnie w marcu, ma jednak intensywnie żółte kwiaty, z delikatnym rysunkiem na dolnych płatkach. To również kosaciec cebulowy, a jego wymagani uprawowe są takie, jak irysa żyłkowanego.

licencja CC BY-SA 3.0

W następnej kolejności możemy się spodziewać kwiatów kosaćców bucharskich (Iris bucharica), które kwitną pod koniec kwietnia i w maju. Mają kwiaty o biało-żółtych płatkach lub tylko żółtych, z ciemniej zaznaczonym unerwieniem. Ich liście są dość szerokie i wyrastają naprzeciwlegle na całej długości łodygi. Dorastają do ok. 40 cm wysokości.

Irysy bucharskie muszą mieć słońce, a także żyzną i koniecznie przepuszczalną ziemię, najlepiej o obojętnym lub lekko zasadowym odczynie. To irysy cebulowe, które są odporne na mróz, ale bardzo źle znoszą mokrą ziemię latem i zimą. Lubią lekko wilgotne podłoże tylko wiosną. Można je sadzić np. przy samej ścianie domu, pod okapem dachu, chroniącym przed bezpośrednim deszczem (to ważne szczególnie przy cięższej ziemi). Ich cebule sadzi się jesienią, warto je wykopywać i rozsadzać co około trzy lata. Uważajmy przy tym, żeby nie uszkodzić korzeni, które powinny pozostać na cebuli.

licencja CC BY-SA 4.0

Kosaciec niski (Iris pumila) jest gatunkiem mieszańcowym, który powstał m.in. z irysa greckiego (Iris attica) oraz bródkowego. Jest on niski, bo dorasta do ok. 15-20 cm. Wygląda jak miniaturka irysa bródkowego. Jego kwiaty mają szerokie płatki w różnych kolorach (żółte, niebieskie, fioletowe), często z ciemniejszym unerwieniem i charakterystycznym paskiem włosków na dolnych płatkach. To irys kłączowy, kwitnie w kwietniu-maju.

Irysy niskie dobrze rosną w słońcu i delikatnym cieniu. Potrzebują przepuszczalnej ziemi, poza tym nie mają specjalnych wymagań co nie niej. Są w pełni odporne na mróz. Bardzo dobrze nadają się na skalniaki (podobnie jak inne niskie gatunki).

licencja CC BY-SA 4.0

Irysy holenderskie to grupa odmian mieszańcowych. Są to kosaćce cebulowe. Irysy holenderskie są średniej wielkości – najczęściej osiągają ok. 40 cm wysokości, ale są też trochę wyższe oraz niższe odmiany. Ich kwiaty o smukłych płatkach mogą być jedno- lub różnokolorowe, a także z kolorowymi plamkami. Najczęściej występują w odcieniach niebieskiego, fioletu, żółte, białe. Kwitną w maju i czerwcu, czasem jeszcze w lipcu.

Te irysy, podobnie jak inne cebulowe muszą mieć przepuszczalną ziemię, w miarę żyzną. Ładnie kwitną w miejscach słonecznych, ale też częściowo ocienionych. Po kwitnieniu trzeb pozwolić, żeby ich liście zaschły. Nie są w pełni odporne na mróz i w chłodniejszych regionach na zimę warto je okryć, np. stroiszem. Sadzi się je jesienią.

Kosaciec żółty (Iris pseudacorus) rośnie dziko w Polsce. Dorasta do 1 m wys. i tworzy jaskrawożółte kwiaty, które na zewnętrznych (odgiętych w dół) płatkach mają ciemniejszy rysunek nerwów. Irys żółty jest tzw. hygrofitem, co oznacza, że uwielbia wodę. W naturze często rośnie w nad stawami, ciekami wodnymi, w rowach i innych podmokłych terenach. W ogrodzie warto go wykorzystać do obsadzania oczek wodnych. Musi mieć podmokłą ziemię. Poza tym równie dobrze rośnie w słońcu, co lekkim cieniu. Kwitnie od maja do lipca (w zależności od warunków).

Irysy bródkowe

Kosaciec bródkowy, zwany też niemieckim (Iris germanica) jest najbardziej okazałym i popularnym z irysów. To naturalna krzyżówka kilku gatunków rosnących w basenie Morza Śródziemnego (powstała w odległych czasach), wyhodowano też mnóstwo odmian ozdobnych, różniących się wielkością i ubarwieniem kwiatów.

Irysy bródkowe dorastają od 80 do ok. 120 cm wys. Ich kwiaty są duże i mają szerokie płatki, w przeróżnych kolorach, odcieniach, a także ich kombinacjach. Bardzo często są dwukolorowe, a do tego cieniowane lub paskowane, z widocznym rysunkiem nerwów itp. Płatki mogą mieć falowane brzegi. Charakterystyczną cechą jest tzw. bródka, czyli pasek krótkich włosków, najczęściej żółtych, wyrastających od nasady płatków zewnętrznych. Wiele odmian ma przyjemny zapach.

Irysy bródkowe to rośliny kłączowe. Lubią żyzną i próchniczą ziemię, która koniecznie musi być przepuszczalna, bo ich kłącza łatwo gniją. Bardzo ważne jest to, żeby sadzić je jak najpłycej, bo inaczej nie będą kwitły. Lubią słońce, ale najlepiej, żeby było rozproszone i wilgotną ziemię (ale nie mokrą!), więc jeśli nie pada, trzeba je podlewać. Co kilka lat warto je rozsadzać, bo rozrastają się, a w zagęszczeniu przestają kwitnąć. Irysy bródkowe kwitną w maju i czerwcu, czasem do lipca.

Kosaćce syberyjskie (Iris sibrica) także należą do roślin rosnących w Polsce dziko (są pod ochroną). Są dość wysokie (do 120 cm), ale mają smukły pokrój. Ich kwiaty najczęściej są intensywnie niebieskie, z kolorowym rysunkiem na zewnętrznych płatkach. Wyhodowano jednak też odmiany o kwiatach w odcieniach fioletu oraz białych, a także podwójnych i wielopłatkowych.

Liście irysów syberyjskich są długie i wąskie tworzą ładne kępy, które mogą kojarzyć się z kępą trawy. W zależności od odmiany kosaćce syberyjskie kwitną od maja/czerwca do lipca/sierpnia.

Irysy syberyjskie są kłączowe. Lubią wilgotną ziemię, ale nie tak mokrą, jak irysy żółte. Kiedy nie pada, trzeba je podlewać. Mogą rosnąć w słońcu lub półcieniu, najlepiej na żyznej, próchniczej ziemi.